Te Āhuatanga
Easy
Te Tawhiti
8 km
Te Hīkoi
2 hours
Eke Paihikara
30 minutes
Information for this trail was last updated Hereturikōkā 2025

Kei waenganui Te Whare Taonga o Te Tairāwhiti me te Whare Whakaatu, te tīmatanga me te mutunga o hikoi, arā te whakawhitinga i ngā piriti me ngā whakawhitinga whāiti kei ētahi wāhi o Kaiti.

Ko te haerenga ake, ko te Whare Taonga, ngā whakaaturanga o ngā taonga o te rohe, ngā hītori, he toa hoko taonga  rerehua a ngā tohunga toi me Te Whakaaturanga Wāhi Kai. Mēna e whai tāima ana, haere ki te mātaki i te Whare Taonga, i te tīmatanga, i te mutunga rānei.

Kei tēra taha o te Pārae o Kelvin, i te wāhi o Te Whare Taonga ko te whare whakamaumahara ki a Margaret Sievwright me ngā māra putiputi kakara, me te māra rōhi. Kei te piri tētahi o ngā pikitia i tāngia e Graeme Mudge ki Lawson Field Theatre kei te Pārae o Marina. He pikitia o whakamahara ki ngā wāhi kaukauarā, McRae Baths me te whare kai o Marina, te urumanga kanikani mai i Lysnar House i muri i Te Whare Taonga o Te Tairāwhiti.

Te Ara Whaiāipo: te ingoa i tapaina ki te whakawhitinga whāiti i te Awaiti o Mangamutu kei te pito o Esplanade me te ara ki Cheeseman. Kimihia te ara whāiti tūhono ki te rori o Heta ki Te Pārae o Anzac. E rua ngā wāhanga ngāherehere i rumakihia i tau 1940 ki te Pārae of Anzac. He tōtara whakahirahira, he rimu, he kahikatea. Nā Archie Blackburn, he Mema o Te Pāpori Kaitiaki Ngahere, Manu i rumaki ētahi o ngā rākau i te hokinga mai i te pakanga tuarua o te ao (WW2) ki tana kāinga i te rori o 10 Score pātata ki atu tipunga ngahere. Toru tekau tau i muri mai, ko ia tētahi o ngā  tangata matua ki te rumaki rākau taketake ki te ngahere o Okitu i te taha o Winifred Lysnar.

Ka kitea anō tētahi kōawa i te taone, te kōawa o te rori o Owen, me hikoi haere i te rori o Iranui ki te rori o Graham. Huri whakatemauī, katahi whakatematau ki te tiriti o Dominey, whakawhitia mā te whakawhiti whāiti te awa ki rori Seymour. Kua ngakia, kua rumakitia he rākau taketake ki te taha o te whakawhitinga iti.

Ko te hokinga ki te taone, he whakawhitinga whāiti i te kōawa o Kōpuawhakapata te tūhononga o te tiriti o Dickson ki te rori o Crawford. He puringa āhuatanga e pā ana ki ngā papatipu o Ngāti Oneone. Nā Whaia Titirangi me Te Marae o Poho Rāwiri i rumaki anō he pua, he rākau. Ko tēnei marae tētahi o ngā marae rongonui, tētahi o ngā wharenui tino nunui o Aotearoa. Kei te kokona o te tiriti o Ranfurly me Te Ara o te Kuini (Queens Drive).  Ka taea te poka atu mā te rori o Crawford me te tiriti o Ranfurly. Hei konei ka mātaki atu i te wharenui mo ngā āpiha a te kāwana me ngā ope rongonui tau mai ki Tūranganui.

Tirohia Titirangi Trail (Te Ara o Kuini-Te Ara o Titirangi) mo te hītori o Te Marae o Te Poho o Rāwiri.

I te tau 1864, ka hangaia te whare karakia mo Te Hāhi Mihingare. He tuatahi ki te hanga whare karakia papa. He kahikatea ngā papa hanga i tēnei whare. I te tau 1901 ka tukakina ngā te āhua pirau haere. Ko te urupa kei reira tonu, a, ko Ngāti Oneone me Te Kaunihera o Tūranganui ngā kaitiaki.

Whai i te ara rōnaki ki te tiriti o Hirini ki te wāpu, ka whai haere i te ara ki te taha moana ki te Ara Piriti o Gladstone. He haerenga whakararo ki te ngutuawa o te awa o Tūranganui, he tīpunga pohutukawa rōroa kei ngā tahataha o te kōhatu whakamarama o Tūranganui. Hei whakamutunga haere ōpiko ki te Piritio William Pettie ki te Pārae o Kelvin, ki Te Whare Taonga hoki o Te Tairāwhiti.

Tairāwhiti Museum - Inner Kaiti streams and footbridges

Paku Āwhina me ngā Āhuatanga

Ka tīmata tēnei hikoi i Te Whare Taonga o Te Tairāwhiti ka whai haere i te tiriti o Stout ki te Pārae o Kelvin ka hikoi i raro i te piriti o te tiriti o Peel ka haere mā te Māra Rōhi ki te Marina. Whakawhiti i te piriti piko o William Pettie, huri whakatemaui ki Te Esplanade, whakawhiti i te kōawa o Mangamutu ki Te Ara Whaiāipo ki te rori o Cheeseman. I te rori o Heta, whai i te ara whāiti ki te Parae o Anzac, ka huri ki te pārae tata ki te awa o Waimatā. I te rori o Score ki te pito o te pārae, he ara ki te puihi tōtara ka tūhono atu ki te rori o Hurahura, katahi ki te tiriti o Harris.

E huri whakatemāui mai i te tiriti o Harris ki te rori o Iranui, huri whakatemāui ki te rori o Graham. Whakatematau, ko te tiriti o Dominey haere tikaki te whakawhitinga whāiti waenga i ngā tipuheke whakawhiti ki te tiriti o Owen ki te rori o Seymour. E hoki ki te rori o Rūtene mā te tiriti o Turenne me Delatour. He whakawhitinga whāiti tūhono ki te tiriti o Dickson, ki te rori o Crawford, kei reira te ara mo ētahi hei hikoi, eke paihikara ka hoki ki te wāpu. Haere mā te ara kei raro i te piriti o Gladstone, ki te taha awa o Tūranganui ki te piriti o William Pettie ki Te Whare Taonga o Te Tairāwhiti.