Ka tūhono atu tēnei ara mai i te taone nui o Tūranganui ki ngā moka taone ki te rāwhiti, te mutunga i te tīmatanga o te akau o Wainui ki te rāwhiti. He akau tuwhera a Wainui me ōna ngaru te pakaru ka tūtaki ki ngā kirikiri koura.
Ki te haere mai i te akau o Wainui, he ara raima mo te katoa mai i te kokona o te rori o Murphy, tata ki te Huarahi Kararehe pakarutanga o ngā ngaru hipa i te whanga o Sponge, me ngā wāhanga o Tamarau ki Kaiti, hipa i te kura o Kaiti me ngā toa o Kaiti taha i te ara matua 35, te rori o Wainui ki te rori o Crawford. He ara ka wehe atu i te rori matua, he ara haumaru i ngā motuka ki te Wāpu. Ko te mutunga iho, kei te taha ki te taone nui o te piriti o Gladstone.
He hīkoinga kei taharua o te piriti o Gladstone ka tūhono atu ki ētahi wāhi huri noa i te taone. Ko ēnei ara kei ētahi atu whārangi o ngā ara.
E rangona whānuitia ana a Wainui mo te akau ngarungaru, te tīmatanga o te haerenga i te ara matua 35 ki Te Rāwhiti, huri noa ki Ōpōtiki kei Mātaatua.
I ngā tau 1880, ki te 20 rau tau, he piringa kata tōia e ngā hoiho, ngā waka kawe tāngata, taonga, kai ki te rāwhiti.
I Wainui, āia ai ngā hipi, ngā kau mai, ki rānei ki te akau e mōhiotia nei ko te Ara Kararehe. Ko te ara eke paihikara, hīkoi rānei o Tūranganui ki Wainui, ka tīmata mai 150m mai i tēnei huarahi. Ka āia mai ngā kararehe mai i te rāwhiti ki te wāhi patu miiti, ka āia rānei ngā kararehe ki te rāwhiti ki ngā pātītī hou.
He whakaaro nui nō mai rā nō, nō ngā tāngata o Wainui kia hangaia he ara hīkoi, he ara eke paihikara mai i Tūranganui ki Wainui, ka whakatinanatia e Muriel Jones te kaimahi i te kaunihera a-rohe i ngā rā o mua. Ka kitea tana ingoa i te wāhi whakatā tata ki te wāhanga o Sponge Bay. He whakamaumaharatanga ki tana mahi i tutuki ai te kaupapa.
Ka whakawhiti te ara i te rori matua ki Sponge Bay, tata ki te 1.5km mai i Wainui. Ki te tika ngā āhuatanga o te wā, pārekareka ana ngā kaieke ngaru ki waho o Sponge Bay me Te Moutere o Tuamotu. I te wā 1800 mau toka ai te ara taramu mai i te moutere huri noa ki te awa o Tūranganui - mā te ara o Crawford me te rori o Wainui ki te whakatau kaupapa i te wāpu. I mua he wāhi akoranga a Sponge Bay i ngā hōia rangatahi ki te pupuhi i raro i te Mana Ārai Hoariri.
Tata ki te pārae o Heath Johnston, ka whakawhiti te ara eke paihikara me te ara hīkoi i te whenua i kohaina ki ngā tāngata o Tūranganui e Te Poari Tiaki Ahu Whenua o Matuaokore. E whā ngā pou pakiwaaitara whakaatu mana nō rātou ngā whenua, me te wawata kia tiakina te whenua mo ake, arā manaakitanga, kaitiakitanga, whanaungatanga, hei tūhono i te katoa ko te Atuatanga.
I tū te kura o Kaiti i te tau 1907, te huarahi pārekareka mo ngā tamariki haere ki te kura me te hoki anō.
I tapaina te rori o Crawford ki te Mea tuatahi o Tūranganui ki a William Crawford i te tau 1877. He tangata mahi pia, tango whakaahua hoki. Ko ana putunga whakaahua, he whakaaturanga o te rohe mai i te tau 1874 ki te tau 1913. Ka kitea ētahi o ana kohinga i te pukapuka Gisborne Exposed nā Sheila Robinson rāua ko John Berry i tito.
Tata ki te wāpu mahi, ko te ara ka hipa i ngā iari putunga rākau mo Haina. I puta mai ēnei rākau i ngā ngahere paina o te rohe. He whakaaturanga hoki i te kaha rerekē o te whenua i ngā tau 150 mai i rākau taketake, nō te whenua ki ngā pāmu hipi, kau ki tipunga paina. He rākau paina anake te kitea i te tūnga tawhito o te wāhi patu miiti tata ki te rau tau e mahi ana i tōna wā. I kati i te tau 1994 nā te kaha heke o ngā kararehe, hipi, huri noa i te rohe me te motu. Ko ētahi wāhanga kei te tū tonu, ara, The Works, he whare kai, he wāhanga tari hoki.
He haika nunui kei te Wāpu, te tohu o te wāpu mahi. He whare kai kei ngā whare ika, whare wūru o mua.
Ka mutu tēnei ara ki te taha taone o te piriti o Gladstone i te rori matua o Tūranganui ara te rori o Gladstone. Ahakoa rā, he maha ngā ara ka hono atu mai i konei, ko ngā ara Oneroa me Ngā Wai Weherua. I hangaia te piriti o Gladstone i te tau 1925, tētahi o ngā piriti raima tino tawhito o Aotearoa. He ara i tāpirihia atu mo te hikoi me te eke paihikara i te tau 2018, ara e haumaru ai te haere ki te wāpu me te taone nui.
Ko te wāpu ake, he wāpu awa. Ko ōna hītori roa e whai pānga ki ngā āhuatanga o te taiao. He wāhi herenga waka whakangahau Te Karapu Hii Ika o Tatapouri. Kei te wāpu he wāhi herenga poti, he wāhi tuwhera ki te moana. Tata tonu ngā Kaitiaki Takutai ki tētahi wāhanga kua tino whakahoutia ko te wāpu tuku.
Kua tino rerekē katoa tēnei wāhi ki ēra o ngā rā o mua i te taenga mai o te Pākehā. Hei tirohanga, pānuitia ngā wāhanga e pā ana ki ngā hītori o tēnei ara. Titirangi Cycle and Walkway.
Ka taea te tīmata mai i ngā pito e rua. He raima, he tā mai i te tīmatanga ki te mutunga. Ki te rāwhiti, ka tīmata mai i te taha taone i te rori o Murphy tata ki te rori o Te Akau o Wainui.
Kia tūpato ka whakawhiti ana i te ara o Murphy ara, ngā motuka haere mai, haere atu i te ara o Murphy, te kore kitea o ngā kaieke paihikara e puta mai ana i te ara. Ko ngā tohutohu, me tū ngā kaieka paihikara, āta haere, me heke rānei i ō rātou paihikara.
Ka taea te haere mā te akau i ētahi wāhanga, ko te ara tata ki te mutunga, ki te tīmatanga rānei o te ara ko te Stock Route, hipa atu i te Kāwhei, te wāhi inu kawhi. He tūnga waka kei kōnei, kei te rori o Wairere hāngai tonu ki te akau.
Ki te pito o Te Piriti o Te Ara o Gladstone, he ara heke ki Oneroa ki Ngā Wai Weherua rānei. Oneroa or Ngā Wai Weherua (City Rivers) trails. He haerenga e te katoa, he maha hoki ngā tūmomo āhuatanga ma te marea.
He tata hoki ki Titirangi Cycle and Walkway, ka tīmata atu i te Marae o Te Poho o Rawiri tata ki te rori o Crawford.
Titirangi Cycle and Walkway he tata hoki, ka tīmata atu i Titirangi's bush walk trails he tīmatanga tata ki te wāpu engari ka hoki anō ka tīmata mai i te marae.