Ko te wā aukatinga ko te wā whānaunau reme, arā rerekē ki ngā Ara kaiwaewae a Te Papa Atawhai (Cooks Cove, Te Pāmu Te Kuri, Te Whanga o Anaura me Ōtoko) arā ka katia ia tau mai i te tuatahi o Akuhata ki ngā rā Whakatā Kaimahi (Labour Weekend) te whakamutunga o Ōketopa arā te rerekētanga ki Te Kaiwaewae o Aratia me Māpiri ka kati i te marama o Hūrae ka tuwhera i te mutunga o Hepetema.
He maha ngā hītori rangatira o Cooks Cove, ki te tonga o te whanga o Ūawa, a, he nui e whai panga ki ngā whakaahua o te puare o te pari ka puta atu ki ngā pātiki tuwhera atu ana ki ngā rūmakitanga hou o ngā rākau ki te puna hōpua kaukau me ngā pari whakairo kei runga ake i te taone me te awa.
He pou whakamaumaharatanga ki ngā tipunga o Tahiti, ki te tohunga a Tūpāia te tū teitei, te tū whakahirahira arā te taunga mai ki Ōpoutama i te waka Endeavour i te tau 1769. Kei Maunga Hoturangi e tiramarama ana i ngā pō.
I te hekenga mai i Ōpoutama, he papa tirohanga whakawaho, mahea ana te kitea atu o ngā whanga. Mā ngā whakaahua o te whanga ka kitea atu ngā toka pūnguru ki te urunga taha maui, ko ngā Pourewa ki te taha matau.
Ka heke haere te huarahi i ngā whakatipuranga rākau hou katahi ka uru atu ki ngā akau papatahi o Ōpoutama me Te Kōtore o te Whenua. He whakamaumaharatanga nā New Zealand Historic Trust 1966 ki te taunga mai o Lieutenant James Cook mo tētahi wāhanga o tana huringa i Aotearoa.
He papa pānui kei te piri haere i te ara e whakaatu ana i ngā kōrero, pūrākau e pā ana ki Te Aitanga a Hauiti, ki a Kuki me ngā tāngata/hēramana o Endeavour i te taenga atu ki Ōpoutama me ngā karinga rangahau whenua te nōhanga o te tangata whenua. Kei te noho wāhirua ēnei papa ki Te Aitanga a Hauiti me DoC. Link to DOC Website
I tapainga te ara hikoi ki a Kapene Kuki i tana taunga mai i te tau 1769 mo tana huringa i Aotearoa. I taua wā, kua roa tēnei whenua e nōhaina ana e te tangata, e te Māori. Ko ngā iwi taketake ko Te Aitanga a Hauiti. Koianei te whanga hii ika, te kāpata kai. I hangaia o rātou kāinga taha moana, te orange ko te moana, arā, Ūawa tea kau ki te awa o Mangaheia.
He maha ngā kōrero e pā ana ki Te Tohunga o Tahiti a Tūpāia i haere mai i te taha o Kuki.
I tuhia e Kuki he kōrero mo te nui o ngā huawhenua i ngā papatahi, i ngā puke me te noho o te pā ki tētahi wāhi teitei ki tuawhenua me te akau. He wāhi haumaru a Ōpoutama, ā, huri noa he pari hei parepare i te huhua. Tino nui rawa atu ngā kai, he kai moana me ētahi atu rawa mā ngā hapū.
He tata ngā wharepaku ki te wāpu me Ōpoutama. Haere mā te pāmu o Hauiti, kua whakaaetia nei e ngā rangatira o taua pāmu, arā e Hauiti Incorporation.
He whakaruruhau kii tonu i ngā pānui pōhiri me ngā whakamārama hei tīmatanga i tō hikoi. Whai haere i ngā tohu kōwhai ka piki haere te ara ki te ngahere kānuka, ka whakawhiti i te pātiki o te pāmu tata ki te taumata o ngā pari.
Nā te ipurangi a DoC: E tika ana tēnei hīkoinga ki te tangata āhua kaha nā te piki hiwi. Kia tika ngā hū, me kawe wai unu hoki. Ko ētahi wāhanga o te ara he māniania, he poharu i te hōtoke. Me mahara nui ki te Pāmu o Hauiti, me noho ki te ara. Kia haumaru tata ki ngā pari.
Kaua e whakatata ki ngā kararehe o te pāmu, katia ngā kēti. Ehara tēnei ara i te ara haere ki te hii ika i te Motu o Pourewa ki ngā wāhi hii ika. Kāre e whakaaetia he pou hii, he pū rānei.
Kāre e whakaaetia te noho pō, te tahu ahi me te eke paihikara.
Ko te Ara Ōpoutama kei te tonga o Hauiti, Ūawa, 52 km ki te raki o Tūranga, huarahi SH35, e peka i te huarahi ki te wāpu 2km ki te raki o te taone o Ūawa. He tūnga waka kei reira, hāngai ki te urunga atu. Ka taea te tū i te tūranga noho taha akau ki te wāhi 200m hipa i te urunga.